Ο Παλαμάς είναι κτισμένος από αρχαιοτάτων χρόνων σε μεσοποτάμια χώρα, που σχηματίζεται από τα αρχαία ποτάμια Απιδανό και Ονόχωνο και από τα σημερινά, όπως διαμορφώθηκαν, μεγάλα ποτάμια Φερσαλίτη και Καλέτζη. Η κωμόπολη Παλαμάς έχει ζωή 300 χρόνων, βρίσκεται Β.Α της πόλης Καρδίτσας, σε απόσταση 21 χιλιομέτρων από αυτή, σε δρόμο που οδηγεί προς τη Λάρισα και σε υψόμετρο 95 μέτρων. Ο Παλαμάς ήταν ένας απέραντος κρυψώνας και καταφύγιο διαφόρων κατατρεγμένων ανθρώπων σε μια πεδιάδα πολύ εύφορη, που καλλιεργείται κατά το πλείστον με βαμβάκι, ενώ παλιότερα ήταν γεμάτη από βάλτους με κάθε λογής αυτοφυή, μονοετή ή πολυετή φυτά, όπως καλάμι, ραγάζι, λυγαριές, παλιούρι κ.λπ..
Αρχικά έχτιζαν ημιμόνιμες, αυτοσχέδιες, μικρές κατοικίες καμωμένες από καλάμι, δημιουργώντας τοίχους καλαμένιους που τους σκέπαζαν με ραγάζι. Αργότερα για να προστατεύονται από το κρύο, τις βροχές, τα χιόνα, και τους αέρηδες άρχισαν οι γυναίκες να “παλαμίζουν” με λάσπη από μέσα και έξω τους καλαμιένιους αυτούς τοίχους χρησιμοποιώντας ως εργαλείο παλαμίσματος την παλάμη τους. Από το παλάμισμα των αυτοσχέδιων αυτών καλαμιένιων τοίχων προήλθε το όνομα της κωμόπολης “Παλαμάς”. Αυτή είναι μια από τις διάφορες εκδοχές που υπάρχουν σχετικά με την προέλευση του ονόματος της κωμόπολης. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή η προέλευση του ονόματος του Παλαμά σχετίζεται με την αρχαιοελληνική λατρεία του Παλάμνιου Δία, προς τιμήν του οποίου οι Θεσσαλοί γιόρταζαν τα “Πελώρια”, από το όνομα του γίγαντα Πέλωρα, που έφερε την είδηση ότι άνοιξαν τα τέμπη και ότι άρχισαν να φεύγουν τα νερά της θεσσαλικης λίμνης. Αυτή η άποψη ενισχύεται και από προφορική μαρτυρία για ένα νόμισμα που βρέθηκε στον Παλαμά στις αρχές του αιώνα με τις λέξεις ΠΑΛΑΜΙΔΙΟΣ, που πρέπει να ήταν είτε το γνωστό νόμισμα ΠΑΛΑΜΝΙΟΥΔΙΟΣ, είτε κάποιο άλλο νόμισμα ΠΑΛΑΜΙΟΥ ΔΙΟΣ.
Ο Παλαμάς επίσης θεωρείται ως η γενέτειρα του Παναγιώτη Παλαμά ιδρυτή της Παλαμαικής σχολης στο Μεσολόγγι και παππού του ποιητή και πεζογράφου Κωστή Παλαμα.
Μετά το 1833 η χώρα χωρίστηκε σε νομούς. Οι μέχρι τότε υφιστάμενες κοινότητες ενώθηκαν σε Δήμους. Ο Δήμος Τιτανίου (πρόδρομος Δήμος του σημερινού Δήμου Παλαμά), που υπήρχε μέχρι το 1914, σχηματίστηκε με το Β.Δ. της 31ης Μαρτίου 1883 (ΦΕΚ 126) ” Περί της είς Δήμους Διαιρέσεως της εν τω νομώ Τρικάλων επαρχίας Καρδίτσας”. Κατατάχθηκε στη Β’ τάξη με πληθυσμό 6255 κατοίκους, έδρα την πόλη του Παλαμά και την εξής σύνθεση:
- Παλαμάς (3103)
- Καλυβάκια (350)
- Μάρκο (76)
- Παππαρίζου (39)
- Βλοχός (395)
- Κουρτίκι (327)
- Γοργοβίτες (144)
- Μακρυχώρι (388)
- Κεραμίδι(ακατοίκητο)
- Ματαράγκα (653)
- Ερμίτσι (14)
- Κοσκινά (142)
Το όνομα του Δήμου Τιτανίου προέρχεται από το όρος Τιτάνιο, βόρεια του Παλαμά και από τους Τιτάνες. Οι Τιτάνες ήταν θεότητες της Ελληνικής Μυθολογίας, που αποτελούν προσωποποίηση των βίαιων και άτακτων δυνάμεων της φύσης.
Το 1917 ο Βενιζέλος καταργεί τους Δήμους και έτσι καταργείται και ο Δήμος Τιτανίου. Γίνεται πάλι Δήμος το 1964 και κέντρο σήμερα ευρύτερης περιοχής γνωστής ως περιοχή Παλαμά, που κατοικείται από αμιγή πληθυσμό, από τους γνωστούς κατοίκους της πεδιάδας, με τον ιστορικό και λαογραφικό όρο “Καραγκούνηδες”.
Χαρακτηριστικά εθνολογικά και ιστορικά στοιχεία των Καραγκούνηδων είναι η Θεσσαλική τους διάλεκτος, που θεωρείται η αντιπροσωπευτικότερη των βόρειων ελληνικών διαλέκτων, ο πλούτος της γυναικείας λαϊκής ενδυμασίας (καραγκούνα), καθώς και το πλήθος των λαϊκών δρώμενων και άλλων πανάρχαιων συνηθειών της αγροτικής λατρείας, τα περισσότερα των οποίων συνεχίζονται μέχρι σήμερα.
Η σύγχρονη πόλη, ο σύγχρονος Παλαμάς, που είναι δεύτερος Δήμος του Νομού σε πληθυσμό μετά την Καρδίτσα, στο μεγαλύτερο μέρος του είναι κτισμένος επάνω σε αρχαίο οικισμό και εξελίχθηκε σε μια ωραία πόλη που απλώνεται κυριολεκτικά στην καρδιά της δυτικής Θεσσαλικής πεδιάδας σε μια έκταση 5550 στρεμμάτων.
Οι ρίζες του Παλαμά ταυτίζονται με μύθους θεσσαλικούς και λαϊκούς θρύλους. Αρχαιολογική έρευνα απέδειξε πως το νότιο τμήμα του οικισμού της πόλης του Παλαμά, γνωστό σαν συνοικία “Χαντάκι” (Βυζαντινή ονομασία) κατοικείται αδιάκοπα από τα 6500 χρόνια π.Χ. μέχρι και σήμερα. Ο αρχαίος οικισμός εκτείνεται από τις παρυφές του νότιου τμήματος της πόλης (Χαντάκι) και φτάνει μέχρι τα όρια της 3ης συνοικίας της πόλης, γνωστής με την ονομασία “40 αλέτρια” ή “καραμπέρ” ή ενορία Αγίου Χαραλάμπους.
Από τα ευρήματα αυτής της αρχαιολογικής έρευνας είναι η αρχαία παράσταση που βρέθηκε στο 325 οικοδομικό τετράγωνο, καθώς και όστρακο με την κεφαλή κάποιου αρχαίου θεού. Η αρχαία παράσταση είναι κομμάτι από όστρακο του 4ου αιώνα π.Χ. και αναπαριστά μάλλον απαγωγή κόρης με άλογο. Η παράσταση με την κεφαλή είναι μάλλον κεφαλή του χθόνιου θεού Πλούτωνα.
Ο τόπος αυτός, με την διαρκή κατοίκηση, ταυτίστηκε κάπως εύκολα με “Τουρκοπαλαμά”. Το υπόλοιπο τμήμα της πόλης, Ρουμ Παλαμά, δεν παρουσιάζει στο υπέδαφος στοιχεία προγενέστερης κατοίκησης και τούτο οδηγεί στο συμπέρασμα ότι το μέρος αυτό κατοικήθηκε μεταγενέστερα, στα νεότερα χρόνια. Το γεγονός ότι σε όλες τις απογραφές του Δήμου Τιτανίου αναφέρεται οικισμός Κεραμίδι (Κεραμίδες) ακατοίκητος, μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως οι κάτοικοι της αρχαίας πόλης που υπήρχε στις υπώρειες του Αστέριου όρους (Βλοχός), η οποία αποδεδειγμένα λειτουργούσε στα βυζαντινά χρόνια, καθώς έχουμε ύπαρξη κάστρων μέσα στα χωράφια στη θέση κεραμίδες και έφταναν μέχρι το όρος Αστέριο ή Στρογγυλοβούνι, μετοίκησαν στα νεότερα χρόνια νοτιότερα και δημιούργησαν τον πυρήνα του βόρειου οικισμού του Παλαμά. Η θέση “κεραμίδες”, που ταυτίζονται με το νότιο μέρος της αρχαίας πολιτείας του Αστέριου, απέχει από τον Παλαμά περίπου 2 χιλιόμετρα. Έτσι, για λόγους μάλλον τιμητικούς, αναφέρεται το Κεραμίδι – Κεραμίδες στις απογραφές χωρίς πληθυσμό.
Αξίζει να επισημανθεί ότι τα δυο βουνά που βρίσκονται βόρεια του Παλαμά, με ονομασίες Αστέριο και Τιτάνιο, αναφέρονται από τον Όμηρο στη Β’ ραψωδία της Ιλιάδας (στίχοι 734 – 737) πως οι κάτοικοί του παίρνουν μέρος στην εκστρατεία κατά της Τροίας: “Όσοι τ’ Ορμένιον άφησαν την βρύσιν Υπερείας, τ’ Αστέριον και ταις κορυφαίς ταις άσπραις του Τιτάνιου, τους διοικούσε ο Ευρύπυλος λαμπρός Ευδαιμονίδης κι είχε σαράντα ολόμαυρα κατόπι του καράβια” (μετάφραση Ιακ. Πολυλά).
Σχετικά με τους κατατρεγμένους Έλληνες που έβρισκαν καταφύγιο στον Παλαμά από τις γύρω περιοχές ή και από πιο μακρινές, υπάρχει η παράδοση πως οι κατακτητές έστελναν στον τόπο αυτό με το δύσκολο κλίμα, τους επαναστάτες για τιμωρία. Αναζητώντας λοιπόν το λόγο της εγκατάστασης πληθυσμού σε μια τουρκοκρατούμενη πόλη με ελληνικό πληθυσμό, εξάγεται το συμπέρασμα ότι μάλλον τα “ειδικά προνόμια” που είχε ο Παλαμάς, επειδή ανήκε στο Ιφκάφ Θεσσαλονίκης, το οποίο και διόριζε επιτρόπους, συντέλεσαν στην αύξηση του πληθυσμού.
Οι οικογένειες που ερχόταν από άλλα μέρη, δεν εγκαθίσταντο σε συγκεκριμένη συνοικία της πόλης, αλλά σε διάφορες περιοχές (Παλαμάς – Χαντάκι – συνοικία Αγίου Χαραλάμπους – παρυφές – κέντρο), και αυτό σημαίνει πως δεν υπήρχε κανένας διαχωρισμός μεταξύ συνοικιών και πληθυσμού.
Επειδή οι επίτροποι του Ιφκαφ μπέηδες ή αγάδες και το προσωπικό τους, συνήθως κονιαραίοι ή Αλβανοί ή και ντόπιοι χαβαλέδες, γίνονται πολλές φορές τυραννινικοί, οι Παλαμιώτες διαμαρτύρονταν είτε στο Ιφκάφ Θεσσαλονίκης, είτε στην Υψηλή Πύλη.
Σε μια τέτοια περίπτωση μετέβησαν στην Κωνσταντινούπολη και με δικαστική απόφαση πήραν φιρμάνι που περιόριζε αυτές της αυθαιρεσίες (21/4/1881). Έτσι ο Παλαμάς, αφού κατά κάποιο τρόπο λόγω αυτής της ειδικής ρύθμισης ήταν καταφύγιο κατατρεγμένων Ελλήνων, έγινε γρήγορα ένα δυνατό ελληνικό κέντρο με τρία δημοτικά σχολεία, τρεις εκκλησίες και ισχυρούς προκρίτους. Τούτο τονίζει στα 1836 ο Ιωάννης Λεονάρδος από τα Αμπελάκια της Θεσσαλίας στο βιβλίο του (Νεοτάτη της Θεσσαλίας Χωρογραφίαν).
Από γραπτές πηγές που υπάρχουν σήμερα, ο Παλαμάς εμφανίζεται στην απογραφή του 1454 – 1455, που κάνουν οι Τούρκοι στην Θεσσαλία και από τούτο συμπεράνουμε ότι προϋπήρχε της Τουρκικής κατάκτησης.
Το Χαντάκι αναφέρεται σαν άλλο χωριό στα 1531 στην διαθήκη του Χασαν Μπέη. Είναι Βυζαντινό τοπωνύμιο. Η ονομασία Χαντάκι οφείλεται μάλλον στον νεραύλακα (φλέβα), που διέσχιζε τον οικισμό και είχε τρεχούμενο νερό – χειμώνα καλοκαίρι. Κατά μήκος του νεραύλακα υπάρχουν μαγούλες και ψηλώματα με λείψανα αρχαίας και μεταγενέστερης κατοίκισης.
Η καταγωγή των Καραγκούνηδων
Οι κάτοικοι του Παλαμά είναι Καραγκούνηδες. Σχετικά με την ερμηνεία της λέξης Καραγκούνης έχουν διατυπωθεί διάφορες απόψεις, όπως:
- ότι προέρχεται από την τούρκικη λέξη καρά (μαύρο) και από το αρβανίτικο γκουν (σιγκούνα – γούνα) ή
- από το καραγιουνάν τούρκικη λέξη, που σημαίνει μαύρος, σκλαβωμένος, δυστυχής
- κατά τον Β Αγγέλη το όνομα Καραγκούνης προέρχεται από το κάρα (κεφαλή) και κινώ – κουνώ
Ο Ηρ. Παπαδήμας υποστηρίζει πως οι Καραγκούνηδες είναι αποκλειστικά ελληνόφωνοι, ελληνόγλωσσοι και από τους αρχαιότερους κατοίκους της Θεσσαλίας.
Οι Καραγκούνηδες είναι κυρίως γεωργοί και διαφέρουν ουσιωδώς των άλλων θεσσαλικών γενών κατά την ενδυμασία, τον χαρακτήρα, τα ήθη και έθιμα, το γλωσσικό ιδίωμα και δεν έχουν καμία σχέση με τους Καραγκούνηδες – Αρβανιτόβλαχους της Ηπείρου. Αυτοί είναι νομαδική φυλή, ρωμαϊκής καταγωγής η οποία ομιλεί εκτός της βλάχικης και ένα είδος εφθαρμένης λατινικής και την Αλβανική καθώς επίσης και την Ελληνική.
Υπήρξαν για πολλούς αιώνες τα θύματα εκμετάλλευσης, τόσο των Τούρκων τσιφλικάδων, όσο και των Ελλήνων μέχρι το 1923, χρόνο απαλλοτρίωσης της γης, ύστερα από πολλά αγροτικά κινήματα. Έτσι μαζί με την εθνική (1881) απέκτησαν και την οικονομική και κοινωνική τους ελευθερία (1923).
Οι κάτοικοι του Παλαμά ασκούσαν κατά κύριο επάγγελμα την γεωργία, παράλληλα δε και την κτηνοτροφία. Τα προϊόντα όπου καλλιεργούσαν ήταν οι “όψιμες” καλλιέργειες καλαμπόκι, ασπρίτσα σουσάμι, ρεβύθια, φουκάλια και οι ”πρώιμες” καλλιέργειες’ βρώμη, κριθάρι και σιτάρι, το οποίο θέριζαν αλώνιζαν και το άλεθαν στον μύλο του χωριού, ενώ αργότερα έσπερναν και βαμβάκι.
Στην σημερινή σύγχρονη πόλη του Παλαμά αξίζει να επισκεφτεί κανείς τις τρεις θαυμάσιες εκκλησίες στις τρεις συνοικίες της πόλης, οι οποίες αποτελούν αξιόλογα μνημεία, τις τέσσερις φωτολουσμένες πλατείες, το πάρκο Αστέριον, την Μαγούλα Αγίου Αθανασίου, το εξωκλήσι της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Μεταμόρφωση.
Το θαυμάσιο Ιπποδάμειο ρυμοτομικό σχέδιο επιτρέπει στον επισκέπτη που διαθέτει αυτοκίνητο να περιηγηθεί στις απέραντες συνοικίες και στις γειτονιές της πράσινης επίπεδης πολιτείας και να γνωρίσει την παλιά λαϊκή αρχιτεκτονική της πεδιάδας, καθώς και τα όμορφα καινούρια σπίτια με τους μεγάλους κήπους.
